КАЗАХСКИЙ ЯЗЫК

ЕКІ ТІЛДЕГІ  СӨЙЛЕМ ТУРАЛЫ КІРІСПЕ СӨЗ

Сөйлем

Адам бір нәрсе жазғанда (жазба тілде) немесе өз ойын ауызша білдіргенде (сөйлеу тілінде), сөйлем құрайды. Басқаша айтқанда сөйлеу тілі мен жазба тілі сөйлемдерден тұрады. Ал сөйлем сөздерден  (нан, тәтті, пісіру, кеше, бес, екінші және т.б.) тұрады. Ал сөздер (заттардың атауын білдіретін ат, адам, нан және т.б.) зат есімдерден,  (ойнау, күлу, жүру және т.б. қимылдың атауын білдіретін) етістіктерден, заттардың (ақылды, жақсы және т.б.), әр түрлі қасиеттері мен сипаттарын білдіретін сын есімдерден,  қимылдың, яғни етістіктің (жылдам, кеше, тез, ақырын, баяу және т.б.әр түрлі сипатын білдіретін) үстеулерден, (заттардың саны мен ретін білдіретін 1, 2, …10, бірінші, оныншы және т.б.) сан есімдерден,  (зат есім мен сын есімнің орнына қолданыла беретін ана, мына, ол, сол және т.б.) есімдіктерден және толып жатқан тағы басқа көмекші сөздерден  (жоқ, иә, дейін, ше, апырай-ә) тұрады. Құрған сөйлемімізбен біз бір нәрсені хабарлаймыз (хабарлы сөйлем), бір нәрсе жайында сұраймыз (сұраулы сөйлем), сұрағымыз кейде жалпы сұрақ болады (Кеше қар жауды ма?), кейде нақты сұрақ болады (Кеше кім келді?), кейде таңдамалы сұрақ болады (Нанға сен барасың ба жоқ мен барамын ба? ), бір нәрсені бұйырамыз немесе өтініп сұраймыз (бұйрықты сөйлем).

Сөйлем мүшелері

Сөйлем сөздерден тұрады дедік. Сол сөздер сөйлемге мүше болып кіреді. Сондықтан сөйлем - сөйлем мүшелерінен тұрады. Сөйлем мүшелері деп отырғанымыз, кім?, не? (кто? что?) деген сұрақтарға жауап беретін 1) бастауыш; 2) Не істейді?, не қылады? (Что  (с)делает?) деген сұрақтарға жауап беретін  баяндауыш,  3) анықталатын сөздің немесе зат есімнің тікелей алдында тұратын,  қай? қайсысы? қандай/қандайы? нешінші (какой, который) деген сұрақтарға жауап беретін анықтауыш, ал бұл зат есім кез келген сөйлем мүшесі болуы мүмкін; 4) етістіктің меңгеруіне бағынып тұратын толықтауыш: кімді немен құттықтау - поздравить кого, с чем – екі толықтауышы бар; толықтауышқа қойылатын сұрақтар етістіктің меңгеруіне тікелей байланысты; 5) әр түрлі сұрақтарға жауап беретін, іс-әрекетті/қимылды жан-жақты сипаттап тұратын мекен, мезгіл, себеп-салдар, шартты және т.б. пысықтауыш.
Кәдімгі сөйлем ең алдымен бастауыш пен баяндауыштан тұрады. Сөйлемнің қаңқасы (сүйегі) осылар, сондықтан олар сөйлемнің тұрлаулы (тұрақты деген сөз) мүшелері деп аталады,  бұларсыз сөйлем жасалмайды. Анықтауыш, толықтауыш және пысықтауыш сөйлемнің  тұрлаусыз (тұрақсыз деген сөз) мүшелері деп аталады, себебі бір сөйлемге олардың толық қатысып тұруы міндетті емес, біреуі болса, екіншісі болмайды. Мысал келтірейік.
көру: Кім + қайдан + кімді + көрді (осы етістікпен жасалатын сөйлемнің моделі). Қашан + кім + қайдан + кімді + көрді (кеңейтілген модел: 5 сөз, 5 сөйлем мүшесі бар).

Сөйлем бастауыш пен баяндауыштан ғана тұрса да, толық мағыналы болатын сөйлемдер бар, мысалы: ит үреді, адам күледі, ол жақсы, біз студентпіз, сен оқығың келеді, қар жауып тұр, балалар ойнап жүр және т.б. Сөйлемнің толық мағыналы болуы көбінесе етістік баяндауышқа, нақтырақ айтсақ, оның меңгеруіне  байланысты. Жоғарыдағы сөйлемдердің етістіктен жасалған баяндауыштары: үру, күлу, оқу, жауу, ойнау деген етістіктер, бұлар негізінен атау септігіндегі сөздермен қолданылады, кейбіреуін басқа септіктегі сөздермен қолдануға болады: қайда оқығың келеді?, нені оқығың келеді?қайда ойнап жүр?, кіммен ойнап жүр?, қашан ойнап жүр? деген сұрақ қойып, оларға жауап беріп, сөйлемдерді толықтыруға болады. Бірақ біздің сөйлемдеріміз онсыз да түсінікті, мағыналы.

Ал көру, бағыну, амандасу, қоштасу, ұру және толып жатқан басқа етістіктер кімді?, кімге?, кіммен?, кімді? немен? деген сұрақтарға жауап бермесек, айтылар ой толық болмай қалады: ол бізбен қоштасты, сен оған бағынасың, біз сені көрдік, олар ақсақалға амандасты, сендер  шегені балғамен ұрдыңдар. Осы етістіктерді алғаш рет қолданғанда, жоғарыдағы сұрақтардың жауабы міндетті түрде сөйлемнің ішінде тұру керек, әйтпесе әңгімені бір дегеннен: ол қоштасты, сен бағынасың, біз көрдік, олар амандасты, сендер ұрдыңдар десек, ешкім ештеңе түсінбей қалады.

Сөйлемдегі сөздер ең алдымен етістіктің төңірегіне топтасады, ол сөйлем құраушы қасиеті бар сөз, сондықтан меңгеру дегеніміз ең алдымен етістіктің өзінің төңірегіне зат есімдерді топтастырып, әрқайсысын әр септікке көгендеп қоюы. Мысалы: құттықтау деген етістікті алайық. Оның төңірегіне топтасатын сөздер: кім? деген сұраққа жауап беретін бастауыш, кімді?  деген сұраққа жауап беретін табыс септігінде тұратын тура толықтауыш, немен? деген сұраққа жауап беретін жанама толықтауыш: Бастық дәрігерлерді мерекемен құттықтады. Қашан құттықтады, ненің құрметіне құттықтады, не себептен құттықтады, қай жерде құттықтады, қалай/қайтіп құттықтады деп шұбырта сұрақ қойып, бәріне жол-жөнекей жауап алуға болады, бірақ ең қажетті сөйлем мүшелері кім? кімді? немен? деген сұрақтарға жауап беретін сөйлем мүшелері. Осы айтып отырған нәрсенің бәрінің орыс тіліне де тікелей қатысы бар.

Кеше сен қаладан Асқарды көрдің – сөйлемнің тұрлаулы мүшелері СЕН КӨРДІҢ (ты видел/видела), осылай айтып қоя салсақ, ешкім еш нәрсе түсінбей қалады. СЕН АСҚАРДЫ КӨРДІҢ десек, 3 сөзден тұратын ең кішкентай сөйлем жасаймыз. Асқарды (кімді?)деген толықтауыштың арқасындасөйлем толық мағынаға ие болып тұр, бұл толықтауыш бастауыш пен баяндауыштан кейінгі 1-кезектегі ең қажетті сөйлем мүшесі.2-кезектегі толықтауыш - ҚАЛАДАН. Ә дегеннен СЕН ҚАЛАДАН КӨРДІҢ десек, ең қажетті хабар айтылмай қалады. Ретіне қарай сен кімді көрдің, қайдан көрдің, қашан көрдің? деп сұраймыз. Ненің 1-, 2 – немесе 3- ретте айтылу керек екені ана тілінде сөйлейтіндердің санасына ана сүтімен бірге сіңіп кеткендіктен, ешбір халық ана тілін ұрпағына ғылым тілімен үйретпейді. КЕШЕ (вчера) деген мезгіл пысықтауыш көру  етістігінің меңгеруіне бағынбайды, меңгеру тұрғысынан қарағанда, ол еркін сөйлем мүшесі, бұл сөздің сөйлемде болу-болмауы оны қоғам мүшелерінің қажетсінуіне байланысты. Бұл сөйлемнің бастауышы -  СЕН жіктеу есімдігі, оның анықтауышы жоқ, ал баяндауышымыз -КӨРДІҢ,  оның тобына бағынып-бағынбай кіріп тұрған сөздер:  кеше, қаладан, Асқарды. Осы сөздер көру етістігімен бірге  мынадай сөз тіркестерін жасап тұр: кеше көру-видеть вчера, қаладан көру-видеть в городе, Асқарды көру-видеть Асқара.

Орыс сөйлемдеріндегі сөз тәртібі

1. Егер хабарлы сөйлем бастауыш пен баяндауыштан ғана тұратын болса, орыс сөйлемдерінің 99,99 пайызы бастауыштан (кім? кто?; не? что? деген сұрақтарға жауап беретін сөзден) басталады: Студент учится –студент оқып жүр. Он хочет учиться-ол оқығысы келеді. Он может учиться – ол оқи алады. Мой отец – художник- менің әкем суретші және т.б..
2. Ал енді хабарлы сөйлемдегі етістіктен болған баяндауыш бір, екі немесе үш сөзді меңгеріп, әр сөзді белгілі бір септікке көгендеп қоятын болса, сөйлем модель бойынша солдан оңға қарай құрылып, меңгерілетін сөздер рет-ретімен тұра қалады, мысалы взять (алу) етістігін алайық, меңгеруіне қарай бұл етістікпен жасалатын сөйлемнің моделі мынандай болады: Кто + возьмёт (взял/а) + что  + у кого, осы моделді қазақшаға өзгертпей аударсақ, Кім  + алады (алды) + нені   +  кімнен болады. Енді осы моделге қарап тұрып, айнытпай сөйлем жасаймыз: Он  возьмёт/ взя′л/а′   кни′гу  у  меня′ – ол алды кітапты менен, қазақ сөйлемінің тәртібіне (кім + нені  + кімнен  + алады/алды) салсақ, ол кітапты менен алады/алды болып шығады
Алғашқы кезде орысша үйреніп жүргенде, еріксіз түрлі қате кетеді: жаңадан алған сөздерге екпіннің қай буынға түсетінін ерінбей көрсетіп отырмыз, бұл бірте-бірте түзелетін қате. Мен қазақпын, маған бола береді демей, тырысу керек, сонда ғана көздеген мақсатқа тезірек жетесіз. Радио тыңдаңыз, айналаға құлақ түріңіз, теледикторлардың сөздеріне құлақ салыңыз, сөздерін асықпай айтатын фильмдер көріңіз, сөз екпінін дұрыс түсіріп, дауыстап оқып, өзіңізді өзіңіз құлағыңызбен тыңдап бақылаңыз.
Қазақтардың ұзақ уақыт арыла алмайтын бір қатесі – орыс сөздерінің үш родқа бөлінуі, сөйлегенде немесе жазғанда қапелімде қай сөз қай род екеніне адамдар қарамайды, бір жағынан бұл дұрыс та. Қате болса да, бас-көзге қарамай сөйлей беру керек, сонда ғана адам сөйлеп үйренеді әрі қатесін бірте-бірте түзетіп алады. Кібіртіктеген адам табысқа тез жете алмайды.
Қазақтарда жиі кездесетін, кәрі қыздай жабысып қалмайтын қателердің бірі орыс етістіктерінің  іс-әрекеттің аяқталған немесе аяқталмаған түрін білдіретін тұлғасын тап басып таба алмай қалуы. Қазақтар  іс-әрекеттің аяқталған немесе аяқталмаған түрін көмекші етістіктер арқылы білдіреді. Орысша Он шёл десек, қазақша Ол келе жатты деп аударамыз, себебі қыймыл әлі аяқталған жоқ. Он пришёлдесек,ол келдідейміз, себебі қыймыл аяқталды, ол келіп қойды. Орыс етістіктеріне тән болып келетін префикстің (сөз алдына жалғанатын қосымшаның) немесе сөз ішіне өріліп кететін суффикстердің қыйындығы тез арада жеңілдей қоймайды. Мысалы: Экзамен сдавали 5 студентов, из них сдали 3 студента (5 студент емтихан тапсырды, оның 3-еуі тапсырып кетті) десек,  сдавали мен сдали-дің айырмашылығы аудармасынан-ақ көрініп тұр. Сдавали-дің түп-төркіні сдавать етістігі, сдали-дің  түп-төркіні сдать етістігі. 1-сі –вать суффиксының көмегімен аяқталмаған қыймылды білдірсе, 2-сі аяқталған қыймылды білдіріп тұр. Екі етістіктің алдында да аяқталған қыймылды білдіретін  –с префиксы тұр. Айырмашылық –вать суффиксында болып тұр. Ол бірінде бар, екіншісінде жоқ.  Орыс етістіктеріне тән болып келетін префикс (сөз алдына жалғанатын қосымша) туралы оқулық ішінде бөлек әңгіме болады.
Қазақтарға тән үлкен қатенің бірі - сөйлемдегі сөздердің орналасу тәртібін бұзу. Ол қатені болдырмаудың жолы - нақты бір етістікпен сөйлем жасаудың біз  беріп отырған моделі, ол модель етістік сөздігінде келтірілген, басқа сөзден айрықша боялып көрсетілген. Осы моделден айнымасаңыз, қате аз кетеді.
3. Бір сөйлемді сөздердің орын тәртібін ауыстырып, неше түрлі етіп  айтуға болады. Мұндай жағдайда ой екпіні өзгеріп отырады, белгілі бір сөзге мән беріледі, оны дауыс екпінімен білдіреміз, мысалға мына сөйлемді алайық: 1. Кеше мен қаладан Асқарды көрдім. 2. Мен кеше қаладан Асқарды көрдім. 3. Асқарды мен кеше қаладан көрдім. 4. Асқарды кеше мен қаладан көрдім.  5. Қаладан мен кеше Асқарды көрдім. 6. Қаладан кеше мен Асқарды көрдім. 7. Қаладан Асқарды мен кеше көрдім. 8. Асқарды мен қаладан кеше көрдім. 9. Қаладан Асқарды кеше мен көрдім. 10. Асқарды кеше қаладан мен көрдім. Сөйлемдердің саны 10 болғанымен, осы сөйлемдегі 4 сөзге бірнеше рет ой екпіні түсіріліп  тұр. Дәл осындай жағдай орыс тілінде де бар. Мысалы: 1. Утром пассажиры сидели в автобусе. 2.  Пассажиры сидели утром в автобусе. 3. Утром сидели в автобусе пассажиры. 4. В автобусе сидели утром пассажиры. 5. Пассажирысидели в автобусе утром. 6. В автобусе сидели пассажиры утром. Осының бәрі Таңертең жолаушылар автобуста отырды деген бір-ақ сөйлем. Ой екпіні бір сөзге екі реттен түсіп тұр. Алдындағы қазақ сөйлемінде де, кейінгі орыс сөйлемінде де, қанша түрлендірсек те, негізгі сөз тәртібі өзгерген жоқ, сондықтан орыс сөйлемін модель бойынша жасап алып, негізгі сөз тәртібін бұзбай, айтайын деген ойын белгілі бір сөзге ой екпінін түсіре отырып, түрлендіріп сөйлеуге болады. Мысал ретінде алған орыс сөйлемінде етістіктен болған баяндауыш бес рет екінші орында тұр, негізгі сөз тәртібі деп отырғанымыз да осы. Етістіктен болған баяндауыш хабарлы сөйлемнің моделінде етістіктер сөздігінде ылғи 2-орында тұрады. 1-сөйлемде баяндауыш 3-орында тұр, 1-орында мезгілді білдіретін сөз утром (таңертең), 2-орында бастауыш тұр. Сөйлем көп жағдайда мезгілді, мекенді, себепті, салдарды, қарсылықты және т.б. мағынаны білдіретін, қыймылға (басқаша айтсақ, етістікке) үстеме мағына беретін сөздермен бастала береді, олардан кейін не бастауыш, не баяндауыш тұрады, бұл қалыпты жағдай. Естеріңізде болсын, біз тек хабарлы сөйлем жайында сөз қозғадық, айтылған ой соған ғана қатысты.
Осы екі тілдегі адамдар бірдей ойлайды, ойын білдіргенде, екеуінің де таңдаған сөздері бір-біріне жақын болады, ең негізгі айырмашылық - сөздерінің бойындағы, сөйлемдеріндегі айырмашылық. Осы айрмашылықтың жұмбағын кім тез шешсе, тілді де сол тез үйренеді. Осы шағын оқулық сол жұмбақты шешу жолындағы Сіздерге ұсынып отырған көмекші құралым.

Құрметті оқушым, 1- сабақты толық көрсетейін:

БІРІНШІ  САБАҚ : АЗЫҚ-ТҮЛІК.  
ПЕ'РВЫЙ УРО'К:     ПРОДУ'КТЫ

СІЛТЕУ ЕСІМДІГІ: Э'ТО ЖӘНЕ КӨЗ АЛДЫНДАҒЫ ЗАТТЫ СІЛТЕП КӨРСЕТЕТІН ВОТ СӨЗІ .
МОДЕЛ: Э'ТО  + БІР ЗАТ. ВОТ +  БІР ЗАТ 

ҚАЖЕТТІ (НЕОБХОДИ'МЫЕ) СӨЗДЕР (СЛОВА')

А АЛ БУ′ЛКА  БӨЛКЕ НАН,- БУТЫ'ЛКА БӨТЕЛКЕ ШӨЛМЕК БУТЫ'ЛКИ ШӨЛМЕКТЕР БӨТЕЛКЕЛЕР ВОДА′ СУ,-ЛАР ВОТ МІНЕ, МЫНАУ ВЫ (жекешенің сыпайы түрі.) СІЗ ВЫ (көпшенің сып. түрі) СІЗДЕР ВЫ (көпшенің анайы түрі.) СЕНДЕР ГДЕ  ҚАЙДА, ҚАЙ ЖЕРДЕ, ҚАЙ ЖАҚТА ДА ИӘ ДЕШЁ'ВЫЙ  АРЗАН ДЁ′ШЕВО АРЗАН ДОРОГО′Й ҚЫМБАТ ДО′РОГО ҚЫМБАТ

ЗА′ВТРА  ЕРТЕҢ И ДА, ДЕ/ ТА, ТЕ И МЕН/БЕН/ПЕН ИКРА′ УЫЛДЫРЫҚ,-ТАР И ЖӘНЕ КОЛБАСА′  КОЛБАСА,-ЛАР КНИ′ГА КІТАП КНИ'ГИ КІТАПТАР КТО КІМ/КІМДЕР МА′СЛО  МАЙ,-ЛАР МОЛОКО′  СҮТ,-ТЕР МЯ′СО  ЕТ,-ТЕР МЫ БІЗ НЕ  ЕМЕС НЕТ ЖОҚ ОН, ОНА′, ОНО′  ОЛ ОНИ′ ОЛАР ПИ′ВО СЫРА ПРОДУ′КТЫ АЗЫҚ-ТҮЛІК ТАМАҚ

ПО′ЛКА СӨРЕ ПО'ЛКИ СӨРЕЛЕР РАБО′ЧИЙ  ЖҰМЫСШЫ РАБО'ЧИЕ  ЖҰМЫСШЫ -ЛАР РЫ′БА  БАЛЫҚ РЫ'БЫ  БАЛЫҚТАР СА′ХАР  ҚАНТ,-ТАР СА'ХАР РАФИНА′Д ШАҚПАҚ  ҚАНТ,-ТАР СЕГО′ДНЯ   БҮГІН СЕЙЧА′С КӘЗІР СТУЛ  ОРЫНДЫҚ СТУ′ЛЬЯ ОРЫНДЫҚТАР НА СТУ'ЛЕ ОРЫНДЫҚТЫҢ ҮСТІНДЕ СЫР  СЫР/ІРІМШІК,-ТЕР ТЕ  АНАЛАР ТЕ +  БІР ЗАТ: ТЕ БУТЫ′ЛКИ   АНА БӨТЕЛКЕЛЕР

ТОТ (ТО, ТА) СЫР АНА СЫР/ІРІМШІК,-ТЕР ТАРЕ′ЛКА  ТАРЕЛКА ТАРЕ'ЛКИ  ТАРЕЛКАЛАР ТОТ, ТА, ТО АНА ТЫ СЕН ФРУ′КТЫ ЖЕМІС,  ЖЕМІС-ЖИДЕК,-ТЕР ХЛЕБ НАН,-ДАР ЧТО  НЕ/НЕМЕНЕ ЧАЙ  ШӘЙ,-ЛЕР Э′ТИ МЫНАЛАР Э′ТОТ ( Э′ТА, Э′ТО) +  БІР ЗАТ : Э'ТОТ СЫР  МЫНА СЫР Э′ТО  МЫНАУ, БҰЛ Я МЕН ТАМ АНА ЖЕРДЕ(ГІ)

 

1. ЧТО Э'ТО?  МЫНАУ НЕ/НЕМЕНЕ? Э'ТО- ХЛЕБ. Э'ТО-МА'СЛО. Э'ТО-СА'ХАР, Э'ТО-ЧАЙ  .

2. ЧТО Э'ТО?  Э'ТО РЫ'БА И КОЛБАСА'. А Э'ТО ЧТО? А Э'ТО БУ'ЛКА И МОЛОКО'. Э'ТО СЫР.

3. ЧТО Э'ТО?   Э'ТО ФРУ'КТЫ. ВОТ ЧАЙ И СА'ХАР. Э'ТО СЫР. А Э'ТО БУТЫ'ЛКА, ЧАЙ И СА'ХАР.
4. КТО Э'ТО? Э'ТО ИВАНО'В. Э'ТО САРСЕМБА'ЕВ. Э'ТО АСКАР. Э'ТО НАЧА'ЛЬНИК (БАСТЫҚ). Э'ТО ХИРУ'РГ.

МЫНАУ НЕ? БҰЛ – БӨЛКЕ НАН. АНА ЖЕРДЕГІ  НЕ?  ОЛ – ШӘЙ. МЫНАЛАР НЕ?  БҰЛАР – АЗЫҚ-ТҮЛІК.  АНАЛАР НЕ?  ОЛАР – ТАМАҚ (ПРОДУКТЫ). МЫНАУ ШЕ? БҰЛ – УЫЛДЫРЫҚ.  АНАУ ШЕ? ОЛ – ШАҚПАҚ  ҚАНТ. МЫНАЛАР КІМ? БҰЛ/БҰЛАР – ОҚУШЫЛАР. АНАЛАР КІМ? ОЛАР – СТУДЕНТТЕР.

 

КӨЗ АЛДЫМЫЗДА БІР ТОП КІСІНІҢ СУРЕТТЕРІ БАР ЕКЕН ДЕП, МЫНА СҰРАҚТАРДЫ ОРЫСШАҒА ЖАЗБАША АУДАРЫҢЫЗ ЖӘНЕ ЖАУАП БЕРІҢІЗ:
МЫНАУ КІМ? БҰЛ-МЕН. АНАУ ШЕ? ОЛ-СЕН. МЫНАЛАР КІМДЕР? БҰЛАР –БІЗ. АНАЛАР ШЕ? ОЛАР-СЕНДЕР. АЛ МЫНАЛАР КІМДЕР? БҰЛАР- САМАТ ПЕН МАРАТ. ОЛАР КӘЗІР ҚАЙДА? ОЛАР АЛМАТЫДА (В  АЛМАТЕ).

МОДЕЛЬ: ЭТО/МЫНА +  БІР ЗАТ : МЫНА ЖҰМЫСШЫ-ЭТОТ РАБОЧИЙ. МЫНА АЗЫҚ-ТҮЛІК  - ЭТИ ПРОДУКТЫ.      АНА  + БІР ЗАТ: АНА ЖҰМЫСШЫ – ТОТ  РАБОЧИЙ.  АНА АЗЫҚ-ТҮЛІК  -ТЕ  ПРОДУКТЫ
МЫНА КІТАПТАР - ЭТИ КНИГИ.  АНА  КІТАПТАР - ТЕ  КНИГИ. МЫНА КІТАПТАР ШЕ? А ЭТИ КНИГИ? АНА КІТАПТАР ШЕ?  А ТЕ КНИГИ? МЫНА СТУДЕНТ -ЭТОТ СТУДЕНТ. АНА СТУДЕНТ – ТОТ СТУДЕНТ. МЫНА ДӘРІГЕРЛЕР –ЭТИ ВРАЧИ. АНА ДӘРІГЕРЛЕР – ТЕ ВРАЧИ. 
АУДАРЫҢЫЗ ЖӘНЕ ДАУЫСТАП ОҚЫҢЫЗ: ЭТО МАСЛО. А ЭТО ХЛЕБ. А ЭТО ЧТО? ЭТО РЫБА И КОЛБАСА. А ВОТ МОЛОКО И ХЛЕБ. ЭТО МАСЛО И МОЛОКО. А ВОТ  РЫБА.

МЕН, БЕН ПЕН АРҚЫЛЫ БАЙЛАНЫСҚАН МЫНА ТІРКЕСТЕРДІ ОРЫСШАҒА АУДАРЫП, ДАУЫСТАП ОҚЫҢЫЗДАР:
ЕТ ПЕН МАЙ- МАЙ МЕН ЕТ. НАН МЕН ШӘЙ – ШӘЙ МЕН НАН. БАЛЫҚ ПЕН КОЛБАСА – КОЛБАСА МЕН БАЛЫҚ. БӨЛКЕ НАН МЕН СҮТ – СҮТ ПЕН БӨЛКЕ НАН. УЫЛДЫРЫҚ ПЕН ҚАНТ – ҚАНТ ПЕН  УЫЛДЫРЫҚ. СЫР МЕН ШАҚПАҚ ҚАНТ – ШАҚПАҚ ҚАНТ ПЕН  СЫР. ШӘЙ МЕН ЕТ – ЕТ ПЕН ШӘЙ. ЖЕМІС-ЖИДЕК ПЕН  БӨТЕЛКЕ – БӨТЕЛКЕ МЕН ЖЕМІС-ЖИДЕК.

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СҰРАУЛЫ СӨЗІ ЖОҚ СӨЙЛЕМДЕРДІҢ СОҢЫНДА МА/МЕ, БА/БЕ, ПА/ПЕ. СҰРАУЛЫҚ ШЫЛАУЛАРЫ ТҰРАДЫ : МЫНАУ КОЛБАСА МА?(БӨТЕЛКЕ МЕ? ШӘЙ МЕ? МАЙ МА? СЫР МА? ) ДЕП КЕТЕ БЕРЕДІ. ДӘЛ ОСЫ СӨЙЛЕМДЕРДЕН ОРЫСША ЭТО РЫБА И КОЛБАСА? А ЭТО БУЛКА И МОЛОКО? ЭТО СЫР? ДЕП, ДАУЫС ЫРҒАҒЫ АРҚЫЛЫ СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМ ЖАСАЛАДЫ.

СҰРАУЛЫ СӨЗІ ЖОҚ СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМДЕРГЕ ҚАЗАҚША ИӘ, ЖОҚ ДЕП ЖАУАП БЕРЕДІ. ОРЫС ТІЛІНДЕ ДЕ ОНДАЙ СӨЙЛЕМДЕРГЕ ДА (ИӘ), НЕТ (ЖОҚ) ДЕП ЖАУАП БЕРЕДІ. Енді мына сөйлемдерді қазақшаға аударыңыздар:
ЭТО ХЛЕБ? ДА, ЭТО ХЛЕБ. ЭТО РЫБА И ИКРА? ДА, ЭТО РЫБА И ИКРА. ЭТО ХЛЕБ? НЕТ, ЭТО БУЛКА. ЭТО ЧАЙ И САХАР? НЕТ, ЭТО МОЛОКО И САХАР.

МЫНА СӨЙЛЕМДЕРДІ ОРЫСШАҒА АУДАРЫҢЫЗДАР: МЫНАУ ОРЫНДЫҚ ПА?  АНАУ  ҚАНТ ПА ?  МЫНАЛАР  АЗЫҚ-ТҮЛІК  ПЕ? АНАЛАР СТУДЕНТТЕР МЕ? МЫНАЛАР ЖҰМЫСШЫЛАР МА? МЫНАУ СЫРА МА?  МЫНАУ СУ МА МЫНАУ КАКАО МА? АНАУ КІТАП ПА? МЫНАУ КОЛБАСА МА? МЫНАУ ЕТ ПЕ.?   АНАУ  ШӘЙ МЕ.? МЫНАУ ТАРЕЛКА   МА?

ТӨМЕНДЕГІ СҰРАҚТАРҒА «ИӘ» ДЕП ЖАУАП БЕРІҢІЗ:. 
ЭТО МОЛОКО? .ЭТО  ХЛЕБ? ЭТО  РЫБА?. ЭТО ЧАЙ? ЭТО  ИКРА?  ЭТО  Я? ЭТО  МЫ?. ЭТО САХАР ? ЭТО КНИГА?

ТӨМЕНДЕГІ СҰРАҚТАРҒА НЕТ (ЖОҚ) ДЕП ЖАУАП БЕРІҢІЗДЕР. ҮЛГІ: ЭТО КОЛБАСА? НЕТ, ЭТО МЯСО.
1.ЭТО ХЛЕБ? МАСЛО 2. ЭТО БУЛКА? ЧАЙ 3. ЭТО МОЛОКО? КОФЕ 4. ЭТО САХАР?  ИКРА 5.ЭТО МЯСО? КОЛБАСА

МЫНАУ НАН БА? ДЕГЕН СҰРАҚҚА, ЕГЕР ОЛ НАН БОЛМАСА, ҚАЗАҚША 2 ТҮРЛІ ЖАУАП БЕРУГЕ БОЛАДЫ: А) ЖОҚ, БҰЛ –МАЙ. Б) ЖОҚ, БҰЛ НАН ЕМЕС. ОРЫС ТІЛІНДЕ ДЕ ЭТО ХЛЕБ? ДЕГЕН СҰРАҚҚА , ЕГЕР ОЛ НАН БОЛМАСА, 2 ТҮРЛІ ЖАУАП БЕРУГЕ БОЛАДЫ: А) НЕТ, ЭТО МАСЛО. Б) НЕТ, ЭТО НЕ ХЛЕБ. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ 2-ІНШІ ЖАУАПТЫҢ МОДЕЛІ: БІР ЗАТ+ ЕМЕС БОЛСА (НАН ЕМЕС),  ОРЫС ТІЛІНДЕГІ 2-ІНШІ ЖАУАПТЫҢ МОДЕЛІ НЕ + БІР ЗАТ :  НЕ ХЛЕБ  НАН ЕМЕС, НЕ САХАР  ҚАНТ ЕМЕС, НЕ БУТЫЛКА  БӨТЕЛКЕ ЕМЕС, НЕ РЫБА  БАЛЫҚ  ЕМЕС, НЕ КНИГА  КІТАП ЕМЕС , ОСЫЛАЙ КЕТЕ БЕРЕДІ.

МЫНА СӨЙЛЕМДЕРДІ ҚАЗАҚШАҒА АУДАРЫҢЫЗ:  
1. ЭТО ХЛЕБ?  НЕТ, ЭТО МАСЛО. НЕТ, ЭТО НЕ ХЛЕБ. 2. ЭТО РЫБА И ИКРА?  НЕТ, ЭТО ФРУКТЫ. НЕТ, ЭТО НЕ РЫБА И ИКРА. 3. ЭТО ЧАЙ И САХАР? НЕТ, ЭТО МОЛОКО И САХАР. НЕТ, ЭТО НЕ МОЛОКО  И  САХАР. 4. ЭТО БУТЫЛКА? НЕТ, ЭТО КНИГА. НЕТ, ЭТО НЕ БУТЫЛКА. 5. ЭТО МОЛОКО? НЕТ, ЭТО  ПИВО. НЕТ, ЭТО НЕ МОЛОКО.

СҰРАҚТАРҒА ҮЛГІ БОЙЫНША ЖАУАП БЕРІҢІЗ: ЭТО ХЛЕБ? (ХЛЕБ, МАСЛО, НЕ). а) ДА, ЭТО ХЛЕБ. б) НЕТ, ЭТО МАСЛО в) НЕТ,  ЭТО НЕ ХЛЕБ.
1. ЭТО МОЛОКО? (МОЛОКО, ПИВО, НЕТ). 2. ЭТО ИКРА? (ИКРА, МЯСО, НЕТ). 3. ЭТО САХАР? (САХАР, КАКАО, НЕТ). 4. ТАМ КАКАО? (КАКАО, ЧАЙ, НЕТ). 5. ТАМ КОЛБАСА? (КОЛБАСА, МЯСО, НЕТ). 6. ЭТО РЫБА? (РЫБА, МАСЛО, НЕТ). 7. ТАМ ПИВО? (ПИВО, КОЛБАСА, НЕТ).

УПРАЖНЕНИЯ  ДЛЯ МОДЕЛИ: ЭТО  + БІР ЗАТ. ТАМ + БІР ЗАТ. ОҚЫҢЫЗ, АУДАРЫҢЫЗ.
МЫНАУ СУ МА? ИӘ, БҰЛ СУ. ЖОҚ, БҰЛ СЫРА. ЖОҚ, БҰЛ СУ ЕМЕС.  МЫНАУ  АЗЫҚ-ТҮЛІК ПЕ? ЖОҚ, БҰЛ БӨТЕЛКЕЛЕР. АНА ЖЕРДЕГІ ШАҚПАҚ ҚАНТ ПА? ИӘ, ОЛ ЖЕРДЕГІ ШАҚПАҚ ҚАНТ. МЫНАУ СӨРЕ МЕ? ЖОҚ, БҰЛ ОРЫНДЫҚ. АНА ЖЕРДЕГІ ТАРЕЛКА МА?  ЖОҚ, ОЛ ЖЕРДЕГІ ТАРЕЛКА ЕМЕС. МЫНАУ ЖЕМІС ПЕ? ИӘ, БҰЛ-ЖЕМІС.

ҚЫМБАТ – ДО′РОГО,  АРЗАН - ДЁ′ШЕВО

МЫНАУ  - СЫРА. ҚЫМБАТ ПА? ЖОҚ, АРЗАН.  АНА ЖЕРДЕГІ  ЖЕМІС ПЕ?  ИӘ, ОЛ ЖЕРДЕГІ ЖЕМІС, АРЗАН БА?  МЫНАУ – ОРЫНДЫҚ, ҚЫМБАТ ПА? ЖОҚ, АРЗАН. МЫНАУ УЫЛДЫРЫҚ ПА? ИӘ, БҰЛ – УЫЛДЫРЫҚ. ҚЫМБАТ ПА? ИӘ, ҚЫМБАТ. АНА ЖЕРДЕГІ МАЙ МА? ЖОҚ, ОЛ СЫР, АРЗАН БА? ИӘ, АРЗАН. МЫНАЛАР  ТАРЕЛКА МА? ИӘ, БҰЛАР – ТАРЕЛКА. ҚЫМБАТ ПА? ЖОҚ, ҚЫМБАТ ЕМЕС. МЫНАУ АЙРАН БА? ИӘ, БҰЛ – АЙРАН. АРЗАН БА? ЖОҚ, ҚЫМБАТ. МЫНАУ СӨРЕ МЕ? ИӘ, БҰЛ – СӨРЕ. ҚЫМБАТ ПА? ИӘ, ҚЫМБАТ. МЫНАУ ПАЛЬТО МА? ЖОҚ, БҰЛ – ТОН (ШУ′БА). АРЗАН БА? ЖОҚ, ҚЫМБАТ.

МОДЕЛЬ: ДОРОГОЙ (ДОРОГАЯ, ДОРОГОЕ) + БІР ЗАТ/ ҚЫМБАТ+ БІР ЗАТ. 
ЗАТТЫ КӨПШЕ ТҮРДЕ АЙТСАҚ, АЛДЫНДА ТҰРҒАН СЫН ЕСІМНІҢ ТҮБІРІНЕ –ЫЕ∕ИЕ  ДЕГЕН ЖАЛҒАУ ЖАЛҒАНАДЫ.  ДОРОГИЕ + БІР ЗАТ.
КӨПШЕ ТҮРДЕ  ЗАТ ЕСІМ ДЕ, СЫН ЕСІМ ДЕ КӨПТІК ЖАЛҒАУМЕН ТҰРАДЫ.

ҚЫМБАТ БӨЛКЕ: ДОРОГАЯ БУЛКА; ҚЫМБАТ ОРЫНДЫҚ: ДОРОГОЙ СТУЛ, ҚЫМБАТ ОРЫНДЫҚТАР: ДОРОГИЕ СТУЛЬЯ; ҚЫМБАТ УЫЛДЫРЫҚ: ДОРОГАЯ ИКРА; ҚЫМБАТ БАЛЫҚ: ДОРОГАЯ РЫБА;  ҚЫМБАТ ТАРЕЛКАЛАР: ДОРОГИЕ ТАРЕЛКИ; ҚЫМБАТ КОЛБАСА: ДОРОГАЯ КОЛБАСА; ҚЫМБАТ КІТАП: ДОРОГАЯ КНИГА; ҚЫМБАТ КІТАПТАР: ДОРОГИЕ КНИГИ; ҚЫМБАР СӨРЕ: ДОРОГАЯ ПОЛКА, ҚЫМБАР СӨРЕЛЕР: ДОРОГИЕ  ПОЛКИ; ҚЫМБАТ НАН: ДОРОГОЙ ХЛЕБ. ҚЫМБАТ СУ: ДОРОГАЯ ВОДА.

АУДАРЫҢЫЗ:
МЫНАУ- АРЗАН СҮТ. АНА ЖЕРДЕГІ ҚЫМБАТ СҮТ. МЫНАУ - ҚЫМБАТ БАЛЫҚ. АНА ЖЕРДЕГІ АРЗАН БАЛЫҚ. МЫНАУ - ҚЫМБАТ СЫРА, АНА ЖЕРДЕГІ АРЗАН СЫРА. МЫНАУ – ҚЫМБАТ УЫЛДЫРЫҚ, АНА ЖЕРДЕГІ АРЗАН УЫЛДЫРЫҚ. АНА ЖЕРДЕГІ АРЗАН КІТАП. МЫНАУ – ҚЫМБАТ КІТАП. МЫНАУ - АРЗАН КОЛБАСА. АНА ЖЕРДЕГІ ҚЫМБАТ КОЛБАСА. МЫНАУ-ҚЫМБАТ ЖЕМІС. АНА ЖЕРДЕГІ АРЗАН ЖЕМІС. МЫНАУ –ҚЫМБАТ НАН. АНА ЖЕРДЕГІ ҚЫМБАТ ОРЫНДЫҚТАР. МЫНАУ – АРЗАН АЗЫҚ-ТҮЛІК. МЫНАУ – ҚЫМБАТ СЫРА. АНА ЖЕРДЕГІ АРЗАН СЫРА.
СҮТ  АРЗАН. МЫНА СЫРА ҚЫМБАТ ПА? АНА УЫЛДЫРЫҚ  АРЗАН БА? МЫНА КІТАП ШЕ? СУ ҚЫМБАТ ПА, СҮТ ҚЫМБАТ ПА? НАН АРЗАН БА, МАЙ АРЗАН БА? ЕТ АРЗАН БА, КОЛБАСА АРЗАН БА? БҮГІН НЕ ҚЫМБАТ? КӘЗІР НЕ АРЗАН? АНА СЫРА ҚЫМБАТ ПА, МЫНА СЫРА ҚЫМБАТ ПА?  КАКАО  АРЗАН БА, ҚЫМБАТ ПА? ЖЕМІС ШЕ? МЫНА ЖЕМІС ҚЫМБАТ ПА?

ДИАЛОГТЫ ОҚЫП, ЖАТТАП АЛЫҢЫЗ.

1. ХОЧУ  ПОКУШАТЬ.  ПИТЬ  ОХОТА.
2. ЗДЕСЬ ЕСТЬ СТОЛОВАЯ?  
3. В БОЛЬНИЦЕ ЕСТЬ СТОЛОВАЯ.
4. ГДЕ ОНА НАХОДИТСЯ?
5. НА ПЕРВОМ ЭТАЖЕ.
6. ЧТО ТАМ ИМЕЕТСЯ?
7. В СТОЛОВОЙ ЕСТЬ ХЛЕБ И ЧАЙ, МОЛОКО И МАСЛО, КИСЕЛЬ, КОФЕ, КАКАО,, АЙРАН, КОЛБАСА, САХАР И МЯСНЫЕ БЛЮДА.
8. ДОРОГО?
9. НЕТ, ДЕШЕВО.
10. ТОГДА ДАВАЙ ПОКУШАЕМ, ПОШЛИ.

ҚАРНЫМ АШЫП КЕТТІ ХОЧУ ЕСТЬ.       
ШӨЛДЕП ТЕ КЕТТІМ ХОЧУ ПИТЬ.            
ТАМАҚ ІШУ  КУШАТЬ.                                
БІРІНШІ ҚАБАТТА НА ПЕРВОМ ЭТАЖЕ               
ЕТ ТАМАҚТАРЫ МЯСНЫЕ БЛЮДА         
ОСЫНДА/ОСЫ ЖЕРДЕ   ЗДЕСЬ;  АСХАНА  СТОЛОВАЯ
ОНДА ТАМ, В ТАКОМ СЛУЧАЕ.       
КЕТТІК  ПОШЛИ. ТАМАҚ ІШІП АЛАЙЫҚ!  ДАВАЙ  ПОКУШАЕМ !